Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής - Καπνοκοπτήριο
Σύμφωνα με καταχώριση στο κατάστιχο του καδή του Χάνδακα του έτους 1673 παραλήφθηκε τότε ξυλεία για την ανέγερση του στρατώνα με προέλευση από τη Νικομήδεια (Αϊβαλή κ.ά., Ιεροδικείο Ηρακλείου, 374).
Μετά την κατάργηση του σώματος των γενιτσάρων το 1826, το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως νοσοκομείο και αργότερα ως ορφανοτροφείο και Τεχνική Σχολή για τα ορφανά των μουσουλμάνων.
Μετά το 1898 ο στρατώνας χρησιμοποιήθηκε ως καπνοκοπτήριο. Το διασωθέν κτίριο ανήκει στα διατηρητέα μνημεία της πόλης και στεγάζει σήμερα την 28η Εφορεία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων (Καραντζίκου, Συνοικίες Χάνδακα, 26).
Στην Αγία Τριάδα, στη θέση όπου το πρώτο ήμισυ του 17ου αιώνα υπήρχε η Μονή της Παναγίας της Ακρωτηριανής, βρίσκεται το κτίριο του καπνοκοπτηρίου.
Το κτίριο έχει κάτοψη σε ορθογώνιο σχήμα και συμμετρία κατά τους δύο άξονες κατασκευής (βορρά-...νότο, ανατολή-δύση). Σήμερα ο λιθόκτιστος τοίχος που το περιβάλλει καθώς και το κτίριο είναι κηρυγμένα μνημεία (ΦΕΚ. 45/Α/18-3-47). Ο Σταυρινίδης αναφέρει ότι το μοναστήρι κατεδαφίστηκε από τους Τούρκους και με τα υλικά του ανεγέρθηκε τον 19ο αι. το σημερινό κτίριο.
Το κτίριο του Καπνοκοπτηρίου είναι δυόροφο κεραμοσκεπές κτίσμα αποτελούμενο από τρεις πτέρυγες. Οι πτέρυγες έχουν στέγες σε διαφορετικά επίπεδα και αυτό συντελεί στην κλιμάκωση των όγκων τους. Ο κύριος όγκος του κτιρίου προβάλλει υψηλότερα από τους άλλους και σε αυτόν υπάρχουν δύο μεγάλες αίθουσες μία σε κάθε όροφο. Η επικοινωνία του ισογείου με τον πρώτο όροφο επιτυγχάνεται με δύο ξύλινες σκάλες που βρίσκονται στις παράπλευρες πτέρυγες. Οι τοιχοποιίες είναι κατασκευασμένες από αργολιθοδομή ενώ στις γωνίες, με λαξευτά πελέκια διαμορφώνονται παραστάδες. Σήμερα στεγάζει την 13η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Στο χώρο της πρώην Εφορείας Καπνού και ανατολικά του ναού της Αγίας Τριάδας, στην ομώνυμη συνοικία, υπήρχε κατά το πρώτο μισό του 17ου αι. η ορθόδοξη μονή καλογραιών της Παναγίας της Ακρωτηριανής, μετόχι της Κυρίας Ακρωτηριανής, σήμερα Μονής Τοπλού στη Σητεία.
Η ίδρυση του μετοχίου ανάγεται στις αρχές του 16ου αιώνα, σύμφωνα με τον Cornelius στο έργο του Creta Sacra. Το Καθολικό της Μονής βρισκόταν προσαρτημένο στη βορειοανατολική γωνία του περιβόλου που ήταν ισχυρός και ψηλός. Το Μοναστήρι μαζί με τον ισχυρό περίβολο και το Καθολικό του έχει αποτυπωθεί σε όλους τους ενετικούς χάρτες και αποτελεί σημείο αναφοράς για την περιοχή αυτή της πόλης.
Στην οθωμανική περίοδο η μονή κατεδαφίστηκε και στη θέση της κτίστηκε στρατώνας που με το χρόνο απέκτησε άλλες χρήσεις, όπως μουσουλμανικό ορφανοτροφείο. Τελευταία ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως καπνοκοπτήριο, ενώ σήμερα το υπάρχον κτίριο, που είναι εξ ολοκλήρου οθωμανικό με πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις, αναστηλώθηκε από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στεγάζει τις υπηρεσίες της.
Η παλιά Εφορεία Καπνού (Καπνοκοπτήριο), πρώην Τούρκικος στρατώνας, πρωην Μετόχι της Μονης Ακρωτηριανής του Τοπλού και τώρα έδρα της Υπηρεσίας μου δίπλα στο Ναό της Αγίας Τριάδας πίσω από την παλιά Λαχαναγορά, πριν την αναστήλωση και αποκατάσταση.
Η βορειοανατολική γωνία τουπεριβόλου αν προσεξετε και σήμερα πίσω από την κολώνα της ΔΕΗ είναι το μοναδικό τμήμα της Μονής ακρωτηριανής που διασώζεται. Κι όχι είναι το μοναδικό τμήμα της Μονής αλλά και του ίδιου του ναού αφού σύμφωνα με τα έγγραφα το μοναστήρι των ελληνίδων ευγενών μοναζουσών είχε δυτική διαρύθμιση με το ναό ενταγμένο στον περίβολο και όχι στο κέντρο αυτού. Γιαυτό κηρύχθηκε ο περίβολος διατηρητέος. Το υπόλοιπο κτίσμα είναι πολύ πολύ πολύ μεταγενέστερο. Το λυπηρόν είναι ότι τα κτίσματα που διακρίνονται δεξιά στην φωτό διατηρούνται και σήμερα. Βρίσκονται κτισμένα ακριβώς στην θέση του ναού της Παναγίας Ακρωτηριανής. Μάλιστα στο σημείο όπου υπήρχε το Ιερό Βήμα σήμερα είναι τουαλέτα. Την Θέση της Αγίας Τράπεζας καταλαμβάνει η λεκάνη. Αυτά δεν τα έκαναν ούτε οι τουρκοι ούτε οι χωριάτες ουτε όλοι αυτοί που τους φορτώνουμε συνήθως κάθε τί, αλλά το ίδιο το υπουργείο πολιτισμού και οι εκπρόσωποι του εδώ.
σώζονται και άλλα τμήματα του Καθολικού της Μονής στη ΒΑ πλευρά του περιβόλου.
η Μονή είχε καταστραφεί...αυτό ήταν τούρκικοι στρατωνες και στη συνεχεια τουρκικο ορφανοτροφειο. Ο περίβολος διατηρεί ενετικά στοιχεία της Μονής και το καθολικό της ήταν στη βορειοανατολική γωνια του περιβόλου.
